Fan útsûndering nei regel

Gastbydrage fan Anne Merkuur

Ferlykje de de beide lêste wurden yn de folgjende sintsjes:
 
a             Juster haw ik mei him praat

b             Juster haw ik mei him praten

Hjoed-de-dei brûke hast alle Friezen hjir ‘praten’ yn stee fan de geef Fryske foarm ‘praat’. En lyksa brûke se ‘melden’ yn stee fan ‘meld’, ‘setten’ yn stee fan ‘set’, ensfh. Gjin direkte Hollânske ynfloed, want dy foarmen mei -en lykje ommers just net op har Hollânske tsjinhingers ‘gepraat’, ‘gemeld’ en ‘gezet’.

500 jier lyn kamen dizze foarmen al yn it westlike part fan ús provinsje foar. Sa fine wy al in fariant fan ‘setten’ yn in Jirnsumer oarkonde út 1507:

   dat hij sijn zegel alhier op satten hat (dat er syn segel hjir op set hat)

Iuwenlang hawwe dizze -en foarmen bestien as (súd)westlike dialektfoarmen, mar yn rûchwei de ôfrûne 75 jier hawwe sy har útwreide oer de hiele provinsje. Tsjintwurdich wurdt der dus yn it oergrutte part fan de provinsje earder frjemd opsjoen wannear’t jo sintsje a brûke, as wannear’t jo sintsje b brûke. Se stean sels al nêst de geve foarmen yn it wurdboek. Noch even, en it is geef Frysk.

Sint-Piter

Sint-Pitersdei

Dan grienet de wei

Dan bakt mem stro

Dan keallet de ko,

Dan leit de hin

Dan hat de húsman it nei syn sin.

Dit ferske wurdt noch hieltyd troch Grouster bern songen yn de tiid om Sint Piter hinne en - fansels - by de yntocht. Nijsgjirrich, want wat stiet der eins? 'Dan grienet de wei' slacht op it griener wurden fan de dyk, dy't eartiids faak net ferhurde wie. Stro referearret oan pankoeken. De húsman stiet synonym oan it wurd 'boer'. Yn it algemien giet it dus om de maitiid dy't der oankomt, alles wurdt griener, de hinnen begjinne wer te lizzen en de ko kriget kealtsjes. De lêste twa jier wie it op 21 febrewaris lykwols noch net sa maitiidseftich en frear it earder. Kin it sa wêze dat, nettsjinsteande de opwaarming fan de ierde, eartiids de maitiid dochs earder kaam?

Twiveljende Twilling yt Twibakken by Twiljocht

Neist de wurden twabak (‘beschuit’, twa kear bakt) en twaling (twa dy't út deselde dracht berne binne) besteane ek de foarmen twibak en twilling. Twi is itselde as twa en bestie al yn it Aldfrysk.
Yn twiljocht (dûbeld ljocht, binnendoar de kombinaasje fan keunstljocht en deiljocht, skimerljocht.  twilight yn it Ingelsk) komme wy ‘twi-‘ ek tsjin.
It Grinslânsk hat twijdonker en twijduuster. Neffens it Nieuw Groninger Woordenboek is der noch in hiel oare etymologyske ferklearring foar dat twij. Twijduuster en twijlichteg soe net komme fan twij = twee, mar fan it Aldsaksyske tweho = twivel. Dat is wol in moai idee: twivel tusken ljocht en tsjuster, mar ek it elemint ‘twi-‘ yn twivel is gewoan ‘twa’: net witte hokker fan ‘e twa mooglikheden men kieze moat.

Te moai om wei? (2)

'In hean frommeske'. Wêr tinkst dan oan, wat is der mei sa'n persoan? Soe se kreas wêze, of leaf, of ferfelend? Hean is ien fan dy wurden dy't stadichoan ferdwûn binne út de Fryske omgongstaal. It betsjut 'net tierich, meager, spjochtich', meast sein fan minsken of bisten, mar ek wol fan lân dat skriel, ûnfruchtber is. In moai gebrûk fan hean fine wy yn dit sitaat fan Steven de Jong (De Wuttelhaven del): 'do moatst al ite, oars bliuwst mar sa'n hean prikje.' Hean kin ek wêze 'krap, nauslutend': in hean jaske is in te krap jaske. Wat moatte wy mei sa'n wurd as 'hean': stil weiwurde litte of is it te moai om wei?